O matach bez szachów
Co wspólnego z automatem ma alkoholik?
![O matach bez szachów O matach bez szachów](../../uploads/thumbnails/06902a475a2dda14396315ef4e1d006c2c604a11.jpeg)
Bankomat, paczkomat, znaczkomat, biletomat, numerkomat, pocztomat, mlekomat, wódkomat (!), chlebomat, ciastkomat, sokomat, wodomat, zniczomat, bitomat, skarbomat, książkomat, tacomat, datkomat, ofiaromat, kaczkomat, coolomat, lodówkomat, aptekomat, awizomat, listomat, pożyczkomat, paszomat, wpłatomat… Wraz z rozwojem techniki i technologii powstają nowe urządzenia, które zastępują panią w okienku sprzedającą bilety, wydającą paczki, udzielającą pożyczek czy rozliczającą zeznanie podatkowe. Ułatwiamy sobie w ten sposób życie – zamiast stać w kolejce, podchodzimy do automatu i dostajemy to, czego potrzebujemy. Ułatwienia dotyczą jednak nie tylko organizacji życia, lecz także – jak można się zorientować, gdy przyjrzymy się podanym tu słowom – języka.
Jeśli dostrzegamy podobieństwa między jakimiś zjawiskami czy rzeczami, to język pomaga nam te podobieństwa usystematyzować. Widzimy, że skrzynka ustawiana nad wodą w parkach, „serwująca” (po tym, jak wciśniemy odpowiedni guzik) pokarm dla kaczek pod jakimś względem przypomina urządzenie, montowane na ogół w ścianach budynków, pozwalające nam wypłacić pieniądze, które zgromadziliśmy na koncie bankowym. Jako że to drugie nazwaliśmy bankomatem, tę pierwszą chcielibyśmy nazwać w podobny sposób: wymyśliliśmy dla niej słowo kaczkomat. Z tego podobieństwa zdaje sprawę cząstka -mat – wyrazy utworzone za jej pomocą nazywają urządzenia, które można objąć ogólną nazwą automat. Paczkomat zatem to ‘automat do wydawania paczek’, biletomat to ‘automat do sprzedaży biletów’, a tacomat ‘urządzenie (zwykle: terminal kart płatniczych) służące wiernym do wpłacania datków kościelnych’. Jak widać, elementy słowotwórcze (w tym wypadku przyrostek, czyli sufiks, a właściwie element „przyrostkopodobny”, czyli sufiksoid) porządkują nam rzeczywistość – pozwalają wydobyć podobieństwa między bardzo różnymi zjawiskami.
Cząstka -mat, jak łatwo się domyślić, została wyodrębniona ze słowa automat. Nie jest to jedyny wyraz, którego końcowa część stała się odrębnym elementem słowotwórczym – podobny los spotkał alkoholika, od którego „wzięliśmy” element -holik, by utworzyć pracoholika czy trochę żartobliwe nazwy: winoholik, butoholik czy serialoholik.
publikacja: 14.12.2020, 22.39, ostatnia aktualizacja: 19.12.2020, 23.47